Sztuka ludowa w Polsce na przestrzeni ostatniego stulecia ulegała przemianom i metamorfozom.
Przez wielu badaczy uważana była za zwierciadło życia ludu w całym bogactwie przejawów duchowych i materialnych. Obcowanie od kolebki z określonym zespołem cech, podstawowymi regułami, nie uleganie modom, zakorzenienie nawyków estetycznych, określały sztukę ludową jako naturalną. Jej wartość polega na tym, że twórcy ludowi oddaleni byli od wielkich centrów życia. Jednak i tam z czasem docierały nowinki. I tak wprowadzenie w połowie XIX wieku na wieś papieru glansowanego umożliwiło szybki rozwój form zdobnictwa izb mieszkalnych. Za najważniejsze z nich uważa się wycinankę, która w przeciągu kilkunastu lat stała się dojrzałą dziedziną sztuki ludowej.
Poznanie kultury ludowej, w tym również sztuki, wynikało w znacznej mierze z indywidualnych pasji miejscowych entuzjastów. Na Kurpiach takim badaczem był Adam Chętnik. Według niego ludowa twórczość kurpiowska zawsze związana była z puszczańskim życiem, miejscową przyrodą, a sztuka ludowa „była potrzebą życiową tego ludu, który wyładowuje w niej wrodzone zdolności twórcze i tworzy od dawna wszystko to na co mu pozwoli czas wolny, materiał jaki jest pod ręką, narzędzie jakim rozporządza, pomysł jaki mu przyjdzie do głowy” (Chętnik A.,1964, s.107).
Kurpie należą obecnie do najciekawszych regionów etnograficznych w Polsce. Odznaczają się zachowawczością i malowniczością kultury, a zwłaszcza sztuki ludowej, która oparta na tradycji operowała nieskomplikowanymi narzędziami i prostymi materiałami. W ornamentyce ludowej najpowszechniejszym motywem jest drzewko. Także w wycinankarstwie najpowszechniejszą formą jest drzewko, leluja, zielko. Najważniejszą cechą wycinanki ludowej jest powtarzalność występujących w niej motywów dekoracyjnych, uzyskana przez cięcie odpowiednio złożonego papieru, zazwyczaj wzdłuż osi symetrii. Wycinanka kształtowała się w pełnym cyklu procesu twórczego od genezy do bogactwa wariantów.
Na temat wycinanki, w tym również kurpiowskiej, powstało stosunkowo niewiele prac. Różni autorzy próbowali przedstawić genezę tej dziedziny sztuki. Wycinankarstwo jako dziedzina plastyki obrzędowej powstało na Kurpiach w II połowie ubiegłego wieku. Pierwsze wzmianki na temat wycinanki na Kurpiach spotykamy w opisie Wiktora Czajewskiego z 1881 r. (Czajewski W., 1881). Charakteryzując wnętrze wiejskiej chaty, autor wspomina o firankach wycinanych z papieru. Rezultatem badań prowadzonych w lipcu 1886 roku przez Adama Zakrzewskiego jest jego notatka zamieszczona w „Wiśle”, t.1. Autor pisze w niej m.in. „dziewczęta zaś celują w wystrzyganiu nożyczkami z różnokolorowych papierów, najrozmaitszych figur koni, smoków, kwiatów, dziwacznych jakichś zwierząt, które później przyklejają na ścianie w chałupie obok obrazów ku ozdobie izby mieszkalnej” (Zakrzewski A.,1887). Przed dwoma najważniejszymi świętami w roku: Bożym Narodzeniem i Wielkanocą kobiety na Kurpiach starały się przyozdobić okna oraz zniszczone obrazów wycinaną w ozdobne wzory białą bibułą (Olędzka H.1964). Z upływem czasu wędrowni handlarze zaczęli rozprowadzać na Kurpiach kolorowy papier, który posłużył do wycinania gwiazd, lelui, drzewek, kogutów, jeźdźców. Wycinanki kolorowe naklejano na białe ściany izb, tworząc ozdobne fryzy.
Z literatury wynika, że w końcu I połowy XIX wieku pod wpływem mody na wycinane ząbki fabryczne do półek oraz wycinanki żydowskiej pojawiły się wycinane z białej bibułki firanki w okna oraz ozdobne paski tzw. wstążki do przysłaniania zniszczonych ram obrazów. Wzrost umiejętności technicznych w wycinaniu motywów ze złożonego papieru oraz rozprowadzanie przez wędrownych handlarzy kolorowego papieru spowodowały pojawienie się w II połowie XIX wieku i rozwój barwnej wycinanki ludowej w jej podstawowych formach (koło, zielko, leluja). Wycinanka w społeczności wiejskiej miała znaczenie dekoratorskie. Konkurs zorganizowany w 1949 r. przez Ministerstwo Kultury i Sztuki na najpiękniejszą izbę kurpiowską dowiódł, że tradycja ozdabiania izb wycinankami była w owym czasie znana. Komisja oceniała również wycinanki w ich autentycznym kontekście, tj. na ścianach izby. Dziś absolutnie byłoby to niemożliwe, głównie z tego powodu, że nie ma drewnianych pięknych chałup, a w nowych ściany zastawione są nowoczesnymi meblami. Przyjmuje się, że zwyczaj strojenia izb wycinankami zaczął zanikać około 1930 roku, jednak umiejętności techniczne i wzory przetrwały dłużej o czym świadczy wspomniany wyżej konkurs. W 1950 roku powstała w Kadzidle Spółdzielnia Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Kurpianka”, skupiająca twórców chałupników wykonujących ogromne ilości wycinanek, sprzedawanych w albumach bądź pojedynczo. Często w jednej rodzinie wyroby do „Spółdzielni” zdawały babcia, córka i wnuczka. Tradycyjne umiejętności przetrwały, przekazywane z pokolenia na pokolenie, choć materialny ich wyraz, same wycinanki zyskały inne przeznaczenie, stały się znakiem tożsamości tego regionu. Leluje, które wykonywane były po to, aby nakleić je na ściany izb wraz z gwiazdami, ptakami, „zeszły” ze ścian.
Wycinanka kurpiowska ma charakter dekoracyjny, oparta jest na kompozycji ornamentów geometrycznych, roślinnych czy figuralnych, potraktowanych umownie, wtopionych w ogólną kompozycję (Błachowski A.,1986). Styl wycinanek kurpiowskich można określić jako graficzny, wynika to z dominacji linii nad barwą. Efekt graficzny zintensyfikował się po zastosowaniu papieru glansowanego w ciemnych intensywnych kolorach. Leluje w wazonie uznano za najwcześniejszy typ wycinanki. Tworzyły ją trzy oddzielne części wychodzące z wazonu, który był często ozdobiony naklejanym kawałkiem papieru. Zazwyczaj gałązki różniły się kolorem, zaś ornament był identyczny w każdym z trzech elementów. Stopniowo obok tego wzoru pojawiały się inne rodzaje lelui. Przybierały one bardzo różne, zmieniające się w czasie formy od jednoelementowej kompozycji nawiązującej do rośliny doniczkowej do wieloelementowej rozbudowanej i zróżnicowanej, z elementami abstrakcyjnymi i naturalistycznymi. Wzbogacały je cechy indywidualne autorek oraz tzw. mody. Ogólnie za klasyczną formę wycinanki kurpiowskiej uznawana jest kompozycja symetryczna, pionowa, dwuczłonowa. Część dolna mniejsza stanowi podstawę, część górna rozbudowana ornamentalnie to korona. Może być zamknięta lub otwarta, najczęściej zwieńczona jest elementem akcentującym oś symetrii np. krzyż. Wycinanki kurpiowskie można podzielić na dwie zasadnicze odmiany: myszyniecką, grubo ciętą, charakteryzującą się przewagą ornamentów geometrycznych (siatki o romboidalnych oczkach) i kadzidlańską, ciętą drobno, z przewagą stylizowanych ornamentów roślinnych i zoomorficznych. Ponadto w tej ostatniej można wyróżnić ornamenty charakterystyczne dla poszczególnych rodzin: np. Staśkiewiczów, Konopków. Brak opracowań na temat wycinanki z Puszczy Białej oraz brak reprezentatywnych przykładów w zbiorach muzealnych nie pozwala na dokładne prześledzenie zmiany formy i funkcji tych wycinanek. Dominują tutaj wielobarwne wyklejanki, jedynie zielko jest jednobarwne i pozostaje wspólną formą dla obu Puszcz. Istniały tutaj dwa ośrodki wycinankarstwa: w okolicach Dąbrowy i Pniewa. Pod względem formy wycinanki te, zwłaszcza wstęga, wykazują bliższy związek z klapokiem gąbińskim czy tasiomką łowicką. Najpopularniejszą formą wycinanki w Puszczy Białej jest wstęga. Tworzy ją kółko oraz dwa paski kolorowego papieru rozwidlające się ku dołowi. Wstęgi mają po trzy lub cztery pola, na których naklejane są barwne rozetki, podzielone ażurowymi paskami.
Do wielobarwnych wycinanek wykonywanych techniką naklejania należą również zielka, nawiązujące formą do kwiatów doniczkowych. Gwiazdy występujące na terenie obu Puszcz różnią się znacznie. Te z Puszczy Białej o abstrakcyjnych motywach geometrycznych są najczęściej dwubarwne. Charakterystyczną cechą wycinanki kurpiowskiej jest harmonia formy, ornamentu, barwy. Jedność w rozczłonowaniu najwyraźniej występuje w świecie roślin, w rozkładzie gałęzi, liści drzew i krzewów. Mimo, że każda gałąź jakiegoś drzewa ma swój własny, indywidualny, niepowtarzalny wygląd, roślina zachowuje swój ogólny charakter, pozwalający odróżnić ją od innych. Wycinanka kurpiowska zasadniczo pod względem formy nie zmieniła się w ciągu stu lat swego istnienia. Ewolucja ornamentu zwraca się w kierunku drobno ciętych elementów. Na przełomie lat 40. i 50. Stanisława Bakuła „wymyśliła” wycinankę o nazwie las. Jest to kompozycja trzypoziomowa, symetryczna, przedstawiająca stylizowany las ze zwierzętami. Obecnie forma ta uchodzi za klasyczną. W latach 60. i 70. w wyniku oddziaływania zamówień z zewnątrz pojawiły się nowe przedstawienia np. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. Ostatnio pojawiły się gwiazdy z umieszczonym centralnie przedstawieniem figuralnym, najczęściej postacią papieża bądź Matki Boskiej. Ogólnie jednak pozostała forma, zmieniła się jednak funkcja i kontekst. 
W problematyce dotyczącej przemian w formie i funkcji najważniejszym wydają się stwierdzenia:
- w wycinance z Puszczy Zielonej dominują formy jednobarwne, a w Puszczy Białej wielobarwne;
- w początkowej fazie rozwoju w wycinankach dominowała płaszczyzna nad ażurem, potrzeby estetyczne odbiorców spoza wsi wymogły drobne cięcie i naturalistyczne motywy roślinne i zoomorficzne, dominacje ażuru nad płaszczyzną w wycinankach z Puszczy Zielonej, natomiast mały popyt na wycinanki z Puszczy Białej pozwolił na zachowanie ich archaicznego charakteru;
- wycinanki naklejane na ściany grały swoją rolę jako jeden z wielu elementów w harmonijnej całości, wycinanka funkcjonująca dzisiaj jako samodzielny byt musi oddziaływać artystycznie silniej, stąd rozbudowana i skomplikowana ornamentyka;
- poszukiwanie we współczesnej wycinance nowych form wyrazu skutkowało pojawieniem się lasu, wycinanki wielkoformatowej, zapoczątkowało łączenie się w symetrycznych gwiazdach elementów niesymetrycznych sylwetowych. Są to formy indywidualne, jednak utrzymane w stylu regionu. Stanowi to dowód na żywotność tej dziedziny sztuki ludowej na Kurpiach.
Dzisiaj nie wykleja się wycinankami ścian mieszkań. Forma, jaką jest wycinanka nie znalazła swojego kontekstu. Pozostaje jednak nadal przykładem rytmicznego powiązania ornamentu z formą, co dla niektóry badaczy jest przejawem głębokich wartości piękna. Wycinanka pozostaje dziełem sztuki.
W roku 2020 decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wycinankarstwo kurpiowskie z Puszczy
Zielonej zostało wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, co przyczyniło się
do podniesienia prestiżu artystów kurpiowskich i popularyzacji dziedziny sztuki będącej wizytówką Kurpiów.
MARIA SAMSEL
Na zdjęciach panie Czesława Marchewka, Wiesława Bogdańska i Jadwiga Niedźwiedzka, kurpiowskie twórczynie ludowe.
Fot. A. Wołosz
Więcej zdjęć można obejrzeć na naszym profilu Facebook (Związek Kurpiów) https://www.facebook.com/Kurpie.org
Bibliografia:
Blachowski A., Polska wycinanka ludowa, Toruń., 1986.
Chętnik A., Twórczość ludowa Kurpiów w dziedzinie sztuki, „Polska Sztuka Ludowa", 1964 nr 3. Czajewski W., Kurpie, „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny", t.1 i 2, 1881.
Kurpie. Kartka etnograficzna, „Tygodnik ilustrowany”, t.12 1881.
Frankowski E., Sztuka ludowa [w:] Wiedza o Polsce, 1939.
Grabowski J., Wycinanka ludowa, Warszawa, 1955.
Olędzka H., Z badań nad wycinanką kurpiowską, „Polska Sztuka Ludowa”, 1964, nr 3.
Olędzki J., Kultura artystyczna ludności kurpiowskiej, Wrocław, 1971.
Paprocka W., Współczesne przemiany wsi kurpiowskiej, Wrocław, 1975.
Piątkowska K., Kultura a ikonosfera, Łódź, 1994.
Piwocki K., O historycznej genezie polskie sztuki ludowej, Wrocław, 1953.
Zakrzewski A., Z Puszczy Zielonej. Materiały do etnografii polskiej, „Wisła”, t.1, 1888.